Асан Дабсұлы Тайманов

Асан Дабсұлы Тайманов 1917 жылы 25 қазанда Батыс Қазақстан облысының Орда ауданында дүниеге келген.

Бірқатар математикалық пәндер бойынша іргелі нәтижелер алған КСРО-ның жетекші математиктерінің бірі, ҚазССР ҒА академигі А.Д. Тайманов Қазақстанда заманауи математикалық логиканың ең жемісті бөлімдерінің бірі болып табылатын модельдер теориясы бойынша мектеп құрды. Қазіргі Қазақстанда бұл мектептің болуы қазақстандықтар үшін маңызды құбылыс, олардың әлемнің жан-жақты ғылыми мәдениетіне терең бойлағанын айғақтайды.

Асан Дабсұлы қиын, бірақ бақытты ғұмыр кешті. Кеңес өкіметінің замандасы өзінің Кеңестік Отанымен бірге оның тарихында көптеген келеңсіз оқиғаларды бастан кешірді, сонымен бірге өзінің жемісті шығармашылық және ізденіс жолында оңды оқиғаларды белсенді түрде жасай отырып, оған жеке рухани күш пен еңбекті жұмсады. Оның тағдыры – талантты да мақсатты адамның қандай биіктерге жете алатынының жарқын мысалы.

1938 жылы Асан Тайманов А.С. Пушкин атындағы Орал мемлекеттік педагогикалық институтын бітіргеннен кейін В. И. Ленин атындағы Мәскеу мемлекеттік педагогикалық институтының күндізгі аспирантурасына түсті, мұнда оған көрнекті ғалым, педагог, КСРО Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі А.Я.Хинчин үлкен әсер етті.

Тайманов аспирантурада оқып жүргенде А.А.Ляпунов, Л.В.Келдыш, П.С.Александров, В.В.Степанов, М.В.Бебутов, т.б. сияқты көрнекті ғалымдардың ғылыми семинарларына қатысты.

Ұлы Отан соғысы қызу және қызықты оқуды үзді. Тайманов 1941 жылы шілдеде халық жасақшылары қатарына қабылданып, Мәскеу түбіндегі ұрыстарға қатысып, Белоруссия мен Литва үшін шайқасты, Пруссиядағы соғысты аяқтады. 1945 жылы әскерден демобилизацияланған соң Асан Дабсұлы Тайманов Мәскеу мемлекеттік педагогикалық институтының аспирантурасында оқуын жалғастырады. В.И.Ленин П.С.Новиковтың басшылығымен. Осы кезеңде ол топология теориясында бірқатар іргелі нәтижелер жасап, кейін оның кандидаттық диссертациясына негіз болды. Академик П.С.Александров А.Д.Таймановтың диссертациясын көрнекті деп атады.

Осы жылдары жоғары білікті кадрлар тапшылығын бастан кешірген Қазақстанда жаңа жоғары оқу орындарының желісі құрылды. Асан Дабсұлы 1947-1954 жылдар аралығында Қызылорда педагогикалық институтының математика кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарды. Н.В.Гоголь. Мұнда тікелей оқу-тәрбие жұмысымен қатар, студенттерге математикадан тұрақты ғылыми семинар ұйымдастырып, математикалық сайыстар мен кештерді тәжірибеге енгізіп, жас математиктер үйірмесін жасайды.

Шәкірттері Ә.Оразалиев, Р.Тұрғаналиев, Қ.Сексенбаев, А.Тәжмағанбетов және басқалары оның жолын қуып, барлығы ғылым кандидаты атанды. А.Оразалиев ұзақ жылдар бойы Қызылорда педагогикалық институтының физика-математика факультетін, А.Тәжмағанбетов математика кафедрасын басқарды. Р.Тұрғаналиев – Тараз мемлекеттік университетінің профессоры – Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің докторантурасын бітірді, Қ.Сексенбаев Е.Бөкетов атындағы ҚарМУ кафедрасының профессоры болып жұмыс істейді.

1951 жылы КСРО Жоғары аттестаттау комиссиясының шешімімен А.Д.Тайманов математика кафедрасының доценті болып бекітілді. 1951 жылы Қазақ КСР-де алғаш рет қалалық, облыстық математикалық олимпиадаларды ұйымдастырған.

Бірақ ең таңғаларлығы сол кезде А.Д.Тайманов топология теориясы бойынша терең ғылыми зерттеулер циклін жүргізді. 1947-1954 жылдар аралығында ол математикалық жинақта жыл сайын бір мақала жариялады, ол әлі күнге дейін әлемдегі математика бойынша ең маңызды және беделді журналдардың бірі ретінде танылады.

Бұл жұмыстарда бірқатар ғылыми бағыттар бойынша іргелі немесе түпкілікті нәтижелер ғана алынбайды, сонымен қатар функциялардың жаңа кластары табылды, оларды зерттеу математиканың жаңа ғылыми бағыттарын жасауға әкелді.

1954 жылы Таймановты Шуя атындағы педагогикалық институтқа жұмысқа шақырады. Ал 1956 жылы көрнекті кеңес математигі, КСРО ҒА академигі, Сібір алгебра және логика мектебінің негізін қалаушы А.И.Мальцевпен кездесуі оның болашақ өмірі мен шығармашылық жолындағы айқындаушы белес болды. Академик Мальцевтің шақыруымен жас қазақстандық математик басқа да болашағы зор ғалымдар сияқты жаңадан құрылған Новосибирск академиясына көшті. Осылайша, Асан Тайманов өзінің ғылыми қызығушылықтарына айтарлықтай әсер еткен әйгілі «Алгебра және логика» семинарының негізін қалаушылар тобына енді. А.Д.Тайманов қазіргі таңда дүние жүзінде жетекші орындардың бірін алып отырған кеңестік модельдік теория мектебінің негізін салушылардың бірі.

1962 жылы Асан Дабсұлы Тайманов Қазақ КСР Ғылым академиясының толық мүшесі болып сайланды. Сол күннен бастап 1990 жылы дүниеден өткенге дейін Қазақстан үшін математикадан білікті кадрлар даярлауға үлкен көңіл бөледі. Оның бұл жұмысы Қазақстаннан келген көптеген аспиранттар мен тағылымгердің жеке жетекшілігімен шектелген жоқ. Ол осы ғылымның бірқатар маңызды заманауи бөлімдерінде қазақстандық математикалық мектептердің қалыптасуына тікелей және шешуші рөл атқарды.

1968 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының шақыруымен ғалым Алматыға қоныс аударып, физика-математика ғылымдары бөліміне академик-хатшы болып сайланып, Математика және механика институтының директоры болып тағайындалды. Қазақ КСР Ғылым академиясының. Оның бастамасымен Республикалық физика-математика мектебі, ҚазМУ-да алгебра және математикалық логика кафедрасы, Математика және механика институтында алгебра және математикалық логика зертханасы және қолданбалы математика бойынша бірқатар зертханалар ашылды.

1970 жылы Асан Дабсұлы Тайманов КСРО ҒА Сібір бөлімшесінің Математика институтына қайта оралып, Қазақ КСР ҒА Математика институтының жанындағы алгебра және математикалық логика зертханасына жетекшілік етуді жалғастырды және Қарағанды ​​мемлекеттік университетінде жаңадан ашылған «Алгебра және математикалық логика» кафедрасы.

Новосібірде Асан Дабсұлы ғылыми-педагогикалық қызметпен белсенді түрде айналысып келеді. Оның топологиялық алгебрадағы зерттеулері осы кезеңнен басталады. Ол Қазақстаннан келген аспиранттарға жетекшілік етеді. Оның бұл еңбегіндегі «Оқушы білім толтыратын ыдыс емес, жағу керек шам» деген қанатты сөз деуге болады. Ал оның шәкірттері – Сібірде білім алған қазақстандық жас математиктерге шынында да үлкен әсер етті.

Қазақстандық көрнекті математик, физика-математика ғылымдарының докторы, топология, математикалық логика және модельдер теориясы саласындағы белгілі маман Асан Дабсұлы Тайманов Ниццада өткен математика бойынша халықаралық конгрестерде Кеңес Одағы атынан өкілдік етті; ғылымның логикасы, әдіснамасы және философиясы бойынша – Ганноверде; модель теориясы бойынша бірқатар халықаралық конференцияларға қатысты; математикалық логика бойынша барлық дерлік бүкілодақтық конференциялардың ұйымдастыру комитетінің мүшесі болды. А.Д.Тайманов кеңестік математика ғылымын шетелде насихаттауға көп күш жұмсады. 1973 жылдан 1984 жылға дейін үш рет шетел университеттерінде дәріс оқыды.

Асан Дабсұлы қиялы, бейнелі геометриялық ойлауы тамаша ұстаз болды. Ең қиын және түсініксіз математикалық теорияларда ол күш пен уақытты аямай, негізгі бейне мен ұтымды ядро ​​​​іздеді, содан кейін аудиторияның назарын аударатын бүкіл теория анық болды.

Академик Тайманов пен оның дарынды шәкірттерінің ғылыми еңбектерінің арқасында қазақстандық математика ғылымы әлемге әйгілі болды. Ғылымда биік белестерді бағындырған көрнекті ғалымның өмірі мен қызметі үлкен құрметке лайық және Қазақстанның жас ұрпағы үшін ғана емес, әлемнің барлық елдерінің жастары үшін үлгі-өнеге.

Асан Дабсұлы Тайманов 1990 жылы 1 ақпанда қайтыс болды.